Sanitariuszki, łączniczki, konspiratorki – taki mamy obraz dziewcząt i kobiet walczących w różnych mundurach i na różnych frontach II wojny światowej. Podziwiamy ich dzielność, odwagę, wytrwałość w najgorszych chwilach …

Wspaniała postawa i czyny młodych dziewcząt i kobiet nie wzięła się z nikąd – była ona poprzedzona długim okresem działań w różnych organizacjach kobiecych w okresie II Rzeczeczypospolitej.

Ale od początku … pierwsza wojskowa formacja kobieca powstała już w listopadzie 1918 r. we Lwowie pod nazwą Ochotniczej Legii Kobiet (OLK) pod dowództwem ppłk Aleksandy Zagórskiej. Ochotniczki pełniły służbę wartowniczą i łączności, także walczyły bojowo. Kolejne oddziały kobiece sformowano w Wilnie, Poznaniu, Warszawie i Krakowie osiągając pod koniec wojny stan prawie dwóch i półtysiąca członkiń. Część ochotniczek zdobyło wykształcenie wojskowe w Szkołach Podchorążych.

Pomimo formalnego rozwiązania OLK po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej, działalność kobiet na rzecz obronności Polski nie ustała. W 1922 r. powstał Komitet Społeczny Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju, który skupiał różne organizacje kobiece m.in. Związek Strzelecki, Koło Polek, Związek Harcerstwa Polskiego, Polski Biały Krzyż, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Rozpoczęto tworzenie hufców przysposobienia wojskowego kobiet, a od 1925 r. hufców na terenie szkół ponadpodstawowych. W 1927 r. przy Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego powołano samodzielny Referat Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego Kobiet, którym kierowała por. Maria Witek. Od tej pory, mając środki finansowe i umocowanie prawne organizacje kobiece mogły w pełni rozwinąć swoją działalność. Utworzono strukturę organizacyjną na terenie całego kraju, tworząc Komendy Regionowe i podległe im struktury.

Kolejna zmiana nastąpiła po uchwaleniu w kwietniu 1939 r. nowej ustawy o powszechnym obowiązku obrony – powołano wówczas Organizację Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Od tego momentu możemy mówić o istnieniu podstaw prawnych powołania kobiet pod broń. Następnie zostały wydane zarządzenia w sprawie opracowania wytycznych do mobilizacji kobiecych batalionów w ramach planu mobilizacji „W” jako pomocniczej służby wojskowej w obszarze opieki nad żołnierzami, łączności, administracji wojskowej i transportu. Planowano tworzenie batalionów kobiecych PSW w Warszawie, Łodzi, Kielcach, Wilnie i Lwowie. Jednak w chwili wybuchu wojny mobilizacją objęto jedynie kadrę instruktorską PWK.

Codzienna praca PWK koncentrowała się wokół spraw wychowawczych i kształtowania postaw dziewcząt i kobiet oraz przekazania im niezbędnej wiedzy i umiejętności w radzeniu sobie nie tylko z trudami wojennymi, ale i codziennego życia. Ta codzienna praca była prowadzona w hufcach w szkołach. Ukoronowaniem tej działalności było uczestnictwo w obozach – tam pewiaczki mogły w praktyce przetestować i rozszerzyć swoją wiedzę czy umiejętności. Organizacja posiadała sześć stałych miejsc obozowych – Garczyn, Koszewniki, Spała, Redłowo, Borowo oraz wybudowanym własnymi siłami schroniskiem w Istebnej. Były także organizowane liczne obozy wędrowne czy kursy narciarskie.
Oczywiście ważnym elementem szkolenia było przygotowanie ochotniczek do pełnienia pomocniczej służby w wojsku. Zajęcia te dotyczyły m.in. ćwiczeń z wychowania fizycznego, higieny i ratownictwa, obrony przeciwgazowej i przeciwlotniczej, wyszkolenia strzeleckiego i łączności, służby w polu (terenoznawstwo, pionierka, pełnienia różnych służb i wart).

Wraz ze zbliżającą się wojną w kwietniu 1939 r. powołano Pogotowie Społeczne, mające koordynować wszystkie działania związane z przysposobieniem kobiet do obrony kraju. Jednak nie zdołano przeprowadzić pełnej mobilizacji ruchu. Część instruktorek i ochotniczek wzięły udział w działaniach wojennych na własną rękę, a w sposób zorganizowany członkinie PWK wzięły udział w obronie Warszawy i Lwowa (zmobilizowano dwa bataliony kobiece).

Jednak działalność PWK nie zakończyła się w październiku 1939 r. Jej członkinie „nie złożyły broni”. Dały temu wyraz przez kolejne pięć lat wojny pełniąc wojskową służbę kobiet w szeregach Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej, w ramach oddziałów wojskowych Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i Wojska Polskiego formowanego na wschodzie.